ΜΕΡΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ, ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΤΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ ΤΟΥ «ΑΓΝΩΣΤΟΥ ΣΤΡΑΤΙΩΤΟΥ»


ΜΕΡΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ, ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΛΑΣΗΣ ΤΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ ΤΟΥ «ΑΓΝΩΣΤΟΥ ΣΤΡΑΤΙΩΤΟΥ»

ΚΩΣΤΗ ΗΛ. ΠΑΠΑΔΑΚΗ
http://ret-anadromes.blogspot.com/

   ΑΜΜΟΣ ΠΟΡΤΑ [και Σαμπιονάρα (Sabbionara)επί Ενετοκρατίας] ακουγόταν η σημερινή πλατεία μέχρι και το έτος 1930, που ονομάστηκε «Πλατεία Αγνώστου Στρατιώτη», λόγω, ακριβώς, του ομώνυμου Ηρώου, που στήθηκε σε αυτήν στις 9/11/1930, με την ευκαιρία τού εορτασμού τής τακτικής επετείου τής Αρκαδικής Εθελοθυσίας και της Εκατονταετηρίδας τής Ελληνικής ανεξαρτησίας (1830-1930). Για την κατασκευή τού μνημείου συστάθηκε ερανική επιτροπή με πρόεδρο τον Μάνο Τσάκωνα. Γλύπτης ο Δ. Ν. Περάκης[1]. Πιο πριν από το έτος αυτό, είχε διατυπωθεί πρόταση από την εφημερίδα τού Ρεθύμνου «Κρητική Επιθεώρηση» - που, τον καιρό εκείνο, διατηρούσε τα Γραφεία της στην εν λόγω πλατεία- να ονομαζόταν πλατεία «Αρκαδίου»[2], ενώ διατυπώθηκε και η άποψη το Ηρώο τού «Αγνώστου Στρατιώτη» να στηνόταν στον χώρο μπροστά από το Γυμνασιακό Παρθεναγωγείο, δηλαδή στη σημερινή πλατεία «Τεσσάρων Μαρτύρων»[3].

Φωτ. 1. Ο "Άγνωστος Στρατιώτης" δαφνοστεφανωμένος την ημέρα των αποκαλυπτηρίων (9-11-1930).


   Εδώ, παλιοτέρα, υπήρχε άλλη μια από τις πύλες των τειχών (η ανατολική), που περιέκλειαν το Ρέθυμνο, και γι’ αυτό το β΄ συνθετικό τού τοπωνυμίου «Πόρτα», ενώ για το πρώτο δεν χρειάζεται, νομίζω, ερμηνεία, γιατί είναι «τοις πάσι» γνωστό ότι η περιοχή- όπου βρισκόταν αυτή η ανατολική Πόρτα τού βενετσιάνικου τείχους- έχει πολλή άμμο, που, μάλιστα, στις μέρες μας δημιουργεί μεγάλα προβλήματα στο «Καινούριο Λιμάνι», όπως και επί Ενετοκρατίας στο αντίστοιχο «Ενετικό». Γιατί η θέση τού νέου λιμανιού δεν ήταν, ασφαλώς, εκεί που έγινε και η περίπτωση, τουλάχιστον, του βενετσιάνικου λιμανιού και του παθήματος των Βενετών με τις συνεχείς, παρά τον υπόγειο οχετό που προβλέψανε, προσαμμώσεις του- προϊόν σε μεγάλο βαθμό των επικρατούντων βορειοανατολικών ανέμων και τού θαλάσσιου ρεύματος που περνά από τα βόρεια παράλια τής Κρήτης[4]- θα έπρεπε να μας είχε γίνει μάθημα.

   Εδώ, επίσης, υπήρχε ο προμαχώνας τής Αγίας Βαρβάρας (Santa Barbara), που αποτελούνταν από θολωτά κτίσματα (στρατιωτικά καταλύματα) στη σειρά, που έβλεπαν σε μια εσωτερική αυλή[5]. Στα κτίσματα αυτά, επί Ενετοκρατίας, έμεναν Αλβανοί μισθοφόροι και γι’ αυτό και η ευρύτερη περιοχή ονομάστηκε «Αρβανιτ(θ)ιά». Κατά τον Στυλ. Αλεξίου υπήρχαν δεκαεπτά[6] συνολικά θολωτά κτίσματα- «θόλοτα» τα αποκαλούσε ο λαός- από τα οποία τρία- τέσσερα, με πρόσοψη προς την οδό Εθνάρχου Μακαρίου, συνεχίζουν να σώζονται μέχρι και τις μέρες μας. Τρία παρόμοια κτίσματα σώζονται, επίσης, στο ίδιο, περίπου, ύψος με αυτά τού «Αγνώστου Στρατιώτη», επί τής λεωφόρου Κουντουριώτη. Η εξωτερική διαμόρφωσή τους σήμερα δεν αφήνει να φανεί η παλιά αρχιτεκτονική τους, όπως, όμως, αυτή γίνεται σαφώς ορατή και κατανοητή μέσα από τον πίνακα τού Ρεθύμνου τού Ανώνυμου Ρεθεμνιώτη Ζωγράφου, του πρώτου μισού τού 17ου αιώνα. Σε ένα από τα θολωτά αυτά κτίσματα (θόλοτα) διέμενε μέχρι το τέλος τής δεκαετίας τού εβδομήντα η οικογένεια του Επιθεωρητή Γεώργ. Φ. Δαφέρμου, που εξέδιδε τον «Προμηθέα Πυρφόρο», και σε αυτό ανέθρεψε την πολύτεκνη, από επτά τέκνα οικογένειά του, που όλα διέπρεψαν στην κοινωνία τού Ρεθύμνου. Το έτος 1960 γκρεμίστηκαν δυο από τα κτίσματα και επεκτάθηκε η οδός Γερακάρη μέχρι την Εθνάρχου Μακαρίου.

                    Φωτ. 2. Ο "Άγνωστος Στρατιώτης" από την πλατεία Κολονακίου,                                         γύρω στα 1930. Στην πλατεία του "Αγνώστου" διακρίνονται δυο από τα "θόλοτα".

   Στην περιοχή τής Σαμπιονάρα μέχρι και τις αρχές τού παρελθόντος αιώνα δείχνονταν τα ερείπια παλιού ανεμόμυλου και υπήρχε μεγάλο περβόλι με μαγκανοπήγαδο[7]. Πάντως, ακόμα και το έτος 1936 η πλατεία, παρότι τον καιρό εκείνο ήταν το τέρμα των μεγάλων οδικών αρτηριών που έφθαναν από το Ηράκλειο, τον Μυλοπόταμο και την Ι. Μονή Αρκαδίου στο Ρέθυμνο και διέθετε το μοναδικό κόσμημα της πόλης, τον ανδριάντα τού «Αγνώστου Στρατιώτη», όμως συνέχιζε να παραμένει αδιαμόρφωτη και ένας σωστός σκουπιδόλακκος, μεγάλη ασχήμια για την πόλη. Στο προς την παραλία, μάλιστα, τμήμα της ρίχνονταν μονίμως με τα κάρα τής εποχής σκουπίδια, λίθοι, πλίνθοι και κάθε είδους ακαθαρσία, ώστε να διαμαρτύρονται συχνά οι τοπικές εφημερίδες[8].

                   Φωτ. 3. Η παραλία τού Ρεθύμνου στο ύψος τής πλατείας τού "Αγνώστου Στρατιώτη".


   Όπως, περαιτέρω, εύστοχα σημειώνει ο συμπολίτης αρχιτέκτονας Γιάννης Σπανδάγος, ο ανδριάντας τού στρατιώτη τού ηρώου προκάλεσε αντιδράσεις από την πρώτη στιγμή τής δημιουργίας του. Αφενός, γιατί φορά στολή τού γαλλικού στρατού (και γι’ αυτό χαρακτηρίστηκε «Γάλλος») κι αφετέρου γιατί οι Ρεθυμνιώτες ήθελαν ένα μνημείο με αναφορά σε τοπικούς αγώνες και θυσίες και πιο συγκεκριμένα στο Αρκάδι[9]. Εξάλλου, ούτε καλλιτεχνικά αξίζει το εν λόγω μνημείο. Παρ’ όλα αυτά, το ηρώο- και σωστά πρότεινε ο κ. Σπανδάγος- πρέπει να διατηρηθεί, γιατί υπάρχει σε αυτήν τη θέση σχεδόν ογδόντα χρόνια, έχει συνδεθεί στενά με τους Ρεθεμνιώτες και είναι ένα από τα λίγα μνημεία των αρχών τού 20ου αιώνα στο Ρέθυμνο. Άσχετα, λοιπόν, από την καλλιτεχνική του αξία δεν παύει να είναι το «Ηρώο» μας[10].

Τέλος, σχετικά με τον προσανατολισμό που δόθηκε, με την τελευταία ανάπλαση τής πλατείας, στο Ηρώο και σχετικά με κάποιες παρατηρήσεις που διατυπώθηκαν στο πρόσφατο παρελθόν από τον ημερήσιο τύπο («Κρητική Επιθεώρηση») είμαι τής γνώμης ότι δεν πρέπει να θεωρήσουμε ότι το Ηρώο «ατενίζει» υποχρεωτικά το πιστωτικό κατάστημα της Εμπορικής Τράπεζας. Θα μπορούσαμε κάλλιστα να θεωρήσουμε ότι «στρέφεται» προς την «Ανατολή» απ’ όπου πηγάζει και έρχεται το «φως» και όποιο φως και αν είναι αυτό (θρησκευτικό- πνευματικό, υλικό), είναι, όμως, πάντοτε, «φως»! Επίσης, δεν είναι υποχρεωτικό προηγουμένως το Ηρώο να στρεφόταν αναγκαστικά προς την κατεύθυνση απ’ όπου έρχεται ο εχθρός και την αναφορά που έγινε- αν θυμάμαι καλά- από τον κ. Δήμαρχο των μνημείων τού Κεμάλ Ατατούρκ στην Μικρά Ασία, που όλα «κοιτάζουν» μονίμως προς τη θάλασσα τού Αιγαίου. Ο προσανατολισμός τού μνημείου προς τη θάλασσα θα μπορούσε κάλλιστα να συνδεθεί και ερμηνευτεί με την ενατένιση τού «άπειρου», που συχνά ταυτίζεται με τη θάλασσα, με ό,τι υψηλό και ωραίο συμβολισμό θα μπορούσε και η ερμηνεία αυτή να προσλάβει.

Πάντως, παρότι και οι δυο παραπάνω απόψεις, για τους λόγους που ήδη εξέθεσα, με βρίσκουν σύμφωνο και με εκφράζουν- πέραν των λοιπών πρακτικών λόγων που, όπως θυμάμαι, εξέθεσε ο κ. Δήμαρχος- προτιμώ την «αλλαγή» κατεύθυνσης που έδωσαν οι μελετητές τού σημερινού σχεδίου, με την ενατένιση από τον «Άγνωστο Στρατιώτη» τής Ανατολής, της πηγής τού φωτός.


[1] Βλ. σχετικά Κωστή Ηλ. Παπαδάκη (επιμέλεια), Γλυπτά και Ενεπίγραφες Πλάκες τού Ρεθύμνου, Έκδοση 1ου Γυμνασίου Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 2000, 26-27. Επίσης, Εφημερίς των Συζητήσεων 13-11-1930, όπου καταγράφεται όλο το ιστορικό των αποκαλυπτηρίων τού μνημείου και δημοσιεύεται η ομιλία τού Π. Τσάκωνα, Προέδρου των Εφέδρων Αξιωματικών Ρεθύμνου και Κρητική Επιθεώρησις 13-11-1930.
[2] Κρητική Επιθεώρησις τής 12/3/1926. Βλ. και Κρητική Επιθεώρησις τής 10/3/1930.
[3] Κρητική Επιθεώρησις τής 11/8/1929.
[4] Α. Μαλαγάρη- Χ. Στρατιδάκη, Ρέθυμνο, Αθήνα 19872, 18.
[5] Γιάννη Σπανδάγου, «Ρέθυμνο 1900», στον συλλογικό τόμο Ρέθυμνο 1898-1913, από την Αυτονομία στην Ένωση, Ρέθυμνο 1898, χ.σ (μετά τη σελ. 96).
[6] Κατά τον Ανδρ. Νενεδάκη (Ρέθεμνος τριάντα αιώνες πολιτεία, 1983) τα θολωτά κτίσματα ήταν δεκαεννιά.
[7] Νενεδάκης Ανδρέας, Οι Βουκέφαλοι, Αθήνα 199119.
[8] «Προς Εξωραϊσμόν», Κρητική Επιθεώρησις 4-1- 1934, «Η πλατεία Ηρώων», Κρητική Επιθεώρησις 11-1-1934 και «Αφόρητος κατάστασις», Κρητική Επιθεώρησις 15-8- 1936.
[9]Πρβλ. την πρόταση τής εφημερίδας «Κρητική Επιθεώρηση», που σημειώσαμε στην πρώτη παράγραφο τού παρόντος άρθρου μας.
[10] Γιάννη Σπανδάγου, «Η πλατεία τού Αγνώστου Στρατιώτη και το Ηρώο», Κρητική Επιθεώρηση, 3/4/2008.